Ανάλυση - Vertigo: το σύμβολο της σπείρας

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, το Vertigo του Άλφρεντ Χίτσκοκ

ΣΧΕΤΙΚΑAνάλυση - A Ghost Story: τι είναι μια οπτική ιδέα

Ο Άλφρεντ Χίτσκοκ φιλοδοξούσε να κατευθύνει τα αισθήματα των θεατών των έργων του με καθαρά κινηματογραφικά μέσα. Παρομοίαζε τον εαυτό του με έναν πιανίστα που, ανάλογα με το πλήκτρο που πιέζει, θα γεννά στον θεατή προγραμματισμένα αισθήματα, ιδέες, σκέψεις. Γενικά, θεωρείται ότι το «Ψυχώ» είναι η ταινία που πλησίασε περισσότερο αυτό το ιδανικό του σκηνοθέτη. Όμως, και το Vertigo δεν πάει πίσω από την άποψη αυτή και κατορθώνει να συνδυάσει, ως χιτσκοκικός καθαρός κινηματογράφος, τη δύναμη της σύλληψης με την αποτελεσματικότητα.

Ο Χίτσκοκ επανέρχεται, ξανά και ξανά, στην ταινία, στο σύμβολο της σπείρας. Αλλά τίνος πράγματος είναι σύμβολο η σπείρα; Κατά πρώτον, συμβολίζει τη σκευωρία που είναι το κεντρικό αφηγηματικό επιχείρημα της ταινίας αλλά και τις αισθηματικές και διανοητικές περιπέτειες των ηρώων. Κατά δεύτερον, η σπείρα συνιστά το σύμβολο της κινηματογραφικής τέχνης του Χίτσκοκ, το καλύτερο παράδειγμα της αντιστοιχίας μεταξύ της σχηματικότητας (αφηγηματικής, αισθητικής) και της καθεαυτό εμπειρίας της θέασης και του πλαισίου πρόσληψης του έργου από τον θεατή. Εξ άλλου, η σπείρα έχει εκλάβει διαφορετικές σημασίες στη φιλοσοφική ανάλυση, από τον ερμηνευτικό κύκλο έως το σύμβολο του χρόνου κατά τον Gilles Deleuze.

Η ιστορία που διηγείται το φιλμ κινείται προς δυο κατευθύνσεις: πρώτα, έχουμε τη σκευωρία για τη δολοφονία μιας γυναίκας με την αντικατάστασή της από μια άλλη. Ύστερα, έχουμε την ερωτική υπόθεση κατά την οποία επιχειρείται, επίσης, η αντικατάσταση μιας γυναίκας από μια άλλη ενώ, στην ουσία, πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο. Ταυτότητα και διαφορά εναλλάσσονται. Στο κέντρο της ταινίας βρίσκεται η ηρωίδα η οποία δεν βρίσκεται ποτέ στη θέση που οφείλει να είναι. Το ασύμπτωτο της θέσης της γεννά, περισσότερο από ο,τιδήποτε άλλο, τη σπειροειδή κίνηση. Νομίζουμε πως είναι η Α αλλά στην πραγματικότητα είναι η Β. Νομίζουμε ότι είναι η Α2 αλλά στην πραγματικότητα είναι τόσο η Α όσο και η Β. Δίπλα στον Νόρμαν Μπέητς του «Ψυχώ», η ηρωίδα του Vertigo είναι από τις πλέον επιτυχημένες συλλήψεις προσώπου στο κινηματογραφικό σύμπαν του Άλφρεντ Χίτσκοκ.

Η σπείρα, ως κεντρικό σύμβολο, μοιάζει να κινείται προς μια κατεύθυνση. Αυτό, όμως, είναι μια ψευδαίσθηση, ανάλογη προς τη θολή ταυτότητα της ηρωίδας. Η σπείρα κινείται προς τα επάνω και προς τα κάτω, ακολουθώντας τη σωτηρία και την καταδίκη των ηρώων, από την εξαπάτηση στην επίγνωση, από το τραύμα στην επούλωση, από τον ερωτικό ιδανισμό στην απόγνωση. Αλλά αν αυτή η κίνηση αφορά στους ήρωες, μια άλλη κίνηση της σπείρας στρέφεται προς τους ίδιους τους θεατές.

Έτσι, η σπείρα, κινούμενη, αντιπροσωπεύει μια σχέση με τη γνωσιακή κατάσταση του θεατή. Από τη μια, απομακρύνεται από τον θεατή, προκαλώντας του σύγχυση σχετικά με την πραγματική σημασία των τεκταινόμενων στην οθόνη. Άλλοτε, πάλι, πλησιάζει προς τον θεατή, διαφωτίζοντάς τον για την «αλήθεια» της υπόθεσης. Αυτή είναι η στιγμή, βέβαια, κατά την οποία η ηρωίδα συντάσσει την ανεπίδοτη επιστολή της και η φωνή της, off, πληροφορεί τον θεατή για το τι πραγματικά συνέβη.

Είναι ένδειξη της ιδιοφυίας του Χίτσκοκ (και ίσως του αγγλικού εμπειρισμού του) ότι η «αλήθεια» της ταινίας δεν προσδιορίζεται από γενικότερα γνωσιακά σχήματα αλλά μόνον από την πρόσληψη (perception) του θεατή. Με αυτόν τον τρόπο, ο καθορισμός των αισθημάτων του θεατή από τον σκηνοθέτη δεν είναι τίποτε άλλο παρά η σκηνο-θεσία του βλέμματός του.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.