27o ΦΝΘ: «Η επίδραση της τεχνητής νοημοσύνης στην τέχνη»
Το masterclass AI and ART EXPERIENCE με θέμα «Η επίδραση της τεχνητής νοημοσύνης στην τέχνη», πραγματοποιήθηκε στην κατάμεστη αίθουσα Παύλος Ζάννας για το 27ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.
ΣΧΕΤΙΚΑΜε 65.000 θεατές και επισκέπτες ολοκληρώθηκε το 27ο ΦΝΘ
Στη συζήτηση συμμετείχαν η εικαστική καλλιτέχνις, καθηγήτρια στο UCLA και δημιουργός της εγκατάστασης LAUREN: Anyone Home? που φιλοξενείται στο MOMus-Πειραματικό Κέντρο Τεχνών, Λόρεν Λι ΜακΚάρθι, η ηθοποιός Στεφανία Γουλιώτη, ο πολυμεσικός καλλιτέχνης Γιώργος Δρίβας, σκηνοθέτης της ταινίας Βιογραφία ενός λογισμικού που προβάλλεται στο Φεστιβάλ, και ο τραγουδοποιός Κωστής Μαραβέγιας, οι οποίοι ανέλυσαν τις δυνατότητες και τις προκλήσεις που παρουσιάζει η χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΑΙ) στην τέχνη, σε μια συζήτηση που συντόνισε ο Γιάννης Σταματέλλος, ιδρυτής και πρόεδρος του Ινστιτούτου Φιλοσοφίας και Τεχνολογίας.
Ο Γιάννης Σταματέλλος τοποθετήθηκε αρχικά: «Πρώτα απ’ όλα, οφείλει να τεθεί το πλαίσιο της συζήτησης. Το πεδίο της Τεχνητής Νοημοσύνης προσδιορίζεται ως ένα κατεξοχήν επιστημονικό πεδίο, που εκτείνεται στους τομείς της πληροφορικής και της τεχνολογίας και εκφράζεται ως μια προσπάθεια να μιμηθούμε, να σχεδιάσουμε και να δημιουργήσουμε συστήματα που επιδεικνύουν την ευφυΐα που διακατέχει τον άνθρωπο όταν επιτελεί ορισμένες πράξεις και ενέργειες. Η τέχνη από την άλλη είναι μια ανθρώπινη δραστηριότητα που αποτυπώνει με έναν κατά βάση υποκειμενικό τρόπο το αισθητικό βίωμα, εκφράζοντας τόσο το συναίσθημα του καλλιτέχνη όσο και κάτι ευρύτερο και συλλογικό. Συνεπώς, η τέχνη διαθέτει ένα πολύ ιδιαίτερο προσωπικό στοιχείο, το οποίο η Τεχνητή Νοημοσύνη καλείται να μιμηθεί ή να εκφράσει. Η προσέγγισή μας ειναι να δούμε πώς διαχωρίζεται θεωρητικά η τέχνη από το έργο τέχνης, τον δημιουργό και, φυσικά, το κοινό, αλλά και να διερευνήσουμε μεθολογικά σε ποιο στάδιο μπαίνει στην εξίσωση το AI. Στην έμπνευση; Στην έρευνα; Στη διαδικασία της δημιουργικότητας; Ή μήπως στην εκτέλεση;».
Σε αυτό το σημείο, η Λόρεν Λι ΜακΚάρθι, η οποία συμμετείχε διαδικτυακά στη συζήτηση, πήρε τη σκυτάλη: «Χρησιμοποιώ το ΑΙ με όλες μου τις ιδιότητες, τόσο ως καλλιτέχνιδα όσο και ως software developer και καθηγήτρια. Ένα συναρπαστικό στοιχείο σχετικά με το AI είναι το πώς αλληλεπιδρούμε με αυτό αλλά και μεταξύ μας όταν το χρησιμοποιούμε. Είναι σημαντικό να διατηρούμε μια κριτική ματιά. Προσπαθώ να μελετήσω το ψηφιακό, το τεχνητό αλλά και το κοινωνικό σκέλος αυτών των συστημάτων. Αναρωτιέμαι ποιοι είναι οι κανόνες που εφαρμόζονται, τι συμβαίνει όταν παρουσιάζονται δυσλειτουργίες μέσα στο σύστημα. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να δούμε πώς το AI επηρεάζει τη ζωή και την καθημερινότητά μας. Στη δουλειά μου προσπαθώ να βάλω τον ίδιο μου τον εαυτό μέσα στο σύστημα και να βιώσω τους αλγόριθμους από πρώτο χέρι. Μέσα από την εγκατάσταση που παρουσιάζω στο Φεστιβάλ έχω ως στόχο να αναδείξω τη συνεργασία και τη συνύπαρξη ανθρώπου και μηχανών. Το LAUREN ξεκίνησε το 2017, όταν η Amazon παρουσίασε την Alexa. Η παρουσία του AI συνεχίζει, ωστόσο, να μεγαλώνει με την πάροδο του χρόνου. Τι γίνεται όταν το AI τρυπώνει στα σπίτια μας, διαμορφώνοντας τις σχέσεις μας και τη ζωή μας; Οι συσκευές, οι κάμερες και η τεχνολογία πλασάρονται σε όλους μας ως κάτι αυτονόητο, βολικό, γρήγορο και εύκολο. Και όσο έκανα αυτές τις σκέψεις αισθανόμουν ζήλεια για την Alexa και την οικειότητα που αποκτούσε με τέτοια εντυπωσιακή ταχύτητα. Σκέφτηκα, λοιπόν, να μεταμορφωθώ σε Alexa: να προσέχω, να επιβλέπω και να ελέγχω το σπίτι κάποιου αγνώστου. Δημιούργησα ένα site συλλέγοντας συμμετοχές για το πρότζεκτ. Έπειτα, εγκατέστησα κάμερες και συσκευές στα σπίτια εκείνων που δέχτηκαν να πάρουν μέρος. Ξεκίνησα να ελέγχω το κάθε σπίτι, με τους ενοίκους του να βρίσκονται μέσα στον χώρο. Πότιζα τα λουλούδια ή έβρισκα το ιδανικό τραγούδι για μια βραδιά ραντεβού. Ό,τι έκανε η Alexa, εγώ μπορούσα να το κάνω ακόμη καλύτερα γιατί είχα τη δυνατότητα να καταλάβω και να συναισθανθώ τον χρήστη ως άνθρωπος. Η έκθεση που έχετε την ευκαιρία να επισκεφθείτε είναι μια εκδοχή αυτού του πρότζεκτ. Εύχομαι και ελπίζω οι επισκέπτες να αλληλεπιδράσουν τόσο με το σύστημα όσο και μεταξύ τους, αλλά και να εκφράσουν το πώς αισθάνονται για το AI. Η βασική ερώτηση είναι σε ποιες στιγμές θέλουμε το AI στη ζωή μας και πώς έχουμε σκοπό να το χρησιμοποιήσουμε. Το “anyone home?” του τίτλου σε κάνει να αναρωτιέσαι ποιος ελέγχει το σύστημα, αλλά και πώς μπορούμε να φτιάξουμε ένα μέλλον συνεργασίας με το AI».
Αμέσως μετά, ο λόγος δόθηκε στην ηθοποιό Στεφανία Γουλιώτη. «Θα εστιάσω στο κομμάτι της σκηνικής πρακτικής, καθώς στο θέατρο ενσαρκώνουμε ρόλους και αλληλεπιδρούμε με το κοινό. Όταν επισκέφθηκα την εγκατάσταση της Λόρεν, αυτή ακριβώς η αλληλεπίδραση ήταν που μου έλειψε. Στην τέχνη, και πιο συγκεκριμένα στο θέατρο, υπάρχουν τρία δομικά συστατικά: ο ηθοποιός, ο συγγραφέας με την ιστορία που έχει επινοήσει και το κοινό. Εκείνη τη μαγική στιγμή, δηλαδή, τρεις οντότητες συναντιούνται και διασταυρώνονται. Τι είναι όμως αυτό που φέρνει εμάς τους τρεις τόσο κοντά; Η απάντηση, κατά τη γνώμη μου, εκκινεί από ένα μεγάλο μυστήριο, που δεν είναι άλλο από την έμπνευση του συγγραφέα, που καταπιάνεται με κάτι που δεν καταλαβαίνει. Ταυτόχρονα, το κοινό επιλέγει να παρακολουθήσει ένα θέαμα με σκοπό να ταυτιστεί ακριβώς γιατί υπάρχει κάτι που κι εκείνο δεν καταλαβαίνει. Τέλος, υπάρχει και ο ηθοποιός που μάλλον κι αυτός διάλεξε αυτή τη δουλειά επειδή δεν καταλαβαίνει, ελπίζοντας ότι μέσα από ορισμένες φαντασιακές καταστάσεις και συνθήκες ίσως του αποκαλυφθεί ο λόγος. Με άλλα λόγια, έχουμε μια συνάντηση που προκύπτει μέσα από ένα κοινό “δεν ξέρω”. Η ειδοποιός διαφορά όμως ανάμεσα στον άνθρωπο και το AI είναι ότι εκείνο έχει τις απαντήσεις και τις λύσεις σε όλα τα προβλήματα. Επομένως, η επιθυμία να έρθω κοντά με κάτι που δεν καταλαβαίνω, να διανύσω μια άγνωστη απόσταση, καταρρίπτεται εκ των πραγμάτων. Εφόσον λοιπόν οι μηχανές γνωρίζουν, αναρωτιέμαι με ποιον τρόπο ο αλγόριθμος και η μηχανή θα καλύψουν αυτό το κενό και θα με απομακρύνουν από τον υπαρξιακό λόγο για τον οποίο θέλησα να δω θέατρο, να παίζω στο θέατρο ή να γράψω ένα θεατρικό έργο. Για να το θέσω διαφορετικά, καταρρίπτεται αυτό ακριβώς το στοιχείο που μας φέρνει κοντά. Είμαι από τους ανθρώπους που θεωρούν πως πρέπει να συνομιλήσουμε με το ΑΙ, όπως και με κάθε νέα σαρωτική εξέλιξη. Το θέατρο και οι παραστατικές τέχνες είχαν ανέκαθεν μια καχυποψία απέναντι στην τεχνολογία, όπως για παράδειγμα συνέβη όταν μας συστήθηκε το video art. Το ίδιο καχύποπτο είναι και το κοινό, ίσως γιατί χάνεται ο μόχθος του καλλιτέχνη. Φυσικά, δεν τίθεται καμία αμφισβήτηση για τις ευκολίες που μας προσφέρει το AI ώστε να λύνουμε διάφορα προβλήματα. Η τέχνη ήταν, είναι και θα είναι αποτέλεσμα της ψυχικής ανάγκης ενός δημιουργού. Με το AI βιώνουμε μια πολύ μεγάλη ψυχική μετακίνηση. Η συνομιλία με τη μηχανή συνιστά μια άλλη μορφή τέχνης, η οποία είναι πιθανό να εξαντλεί την επιθυμία για δημιουργία. Ομοίως, είναι μια διαφορετική μορφή τέχνης να εκπαιδεύσεις τις μηχανές στη κατεύθυνση που θέλεις. Όπως και να έχει όμως, δεν ζούμε ακόμη στην εποχή των μηχανών, ακόμη και αν ενίοτε οι μηχανές σκέφτονται για εμάς. Οφείλω πάντως να αναφέρω πως με απασχολεί και η ψυχική υγεία του δημιουργού. Με την εμφάνιση του Google είχαμε έναν εκδημοκρατισμό της γνώσης. Τώρα έχουμε έναν εκδημοκρατισμό της εμπειρογνωμοσύνης».
Ο Κωστής Μαραβέγιας από την πλευρά του στάθηκε στη σύνδεση της μουσικής με την Τεχνητή Νοημοσύνη. «Καλούμαστε να γράψουμε, να συνθέσουμε και να ηχογραφήσουμε με μέσα που συνεχώς εξελίσσονται. Δεν αισθάνθηκα την είσοδο του AI στη ζωή μου ως κάτι ξένο, ωστόσο με προβλημάτισε πάρα πολύ. Βλέποντας το αποτύπωμα των κοινωνικών δικτύων έχουμε δει να γεννιούνται νέοι ανθρωπότυποι, που φλερτάρουν με τον λαϊκισμό έως τον πολιτικό αυταρχισμό. Η μεγάλη μου ανησυχία είναι ο πολιτικός αντίκτυπος στις γενιές που θα χρησιμοποιήσουν το AI σε μαζικό βαθμό. Τι είδους πολίτης θα διαμορφωθεί μετά από αυτή τη συνδιαλλαγή; Τι είδους κοινωνικό πλαίσιο θα διαμορφωθεί; Θα είναι πιο ελεύθερο; Φοβάμαι πως όχι, ομολογώ. Μπαίνουμε όλοι μας σε ένα σκοτεινό δωμάτιο με μια τεράστια αβεβαιότητα γύρω μας. Σε αυτό το ασαφές πλαίσιο καλούμαστε πλέον οι καλλιτέχνες να δημιουργήσουμε. Το AI το χρησιμοποιώ εδώ και πολύ καιρό, και η αλήθεια είναι πως μου προσέφερε μια βοήθεια στις πρώτες μου κινήσεις. Μολονότι άψυχο, υπήρξε ο εμψυχωτής της καλλιτεχνικής μου δραστηριότητας. Όταν όμως ξεκινούσε για τα καλά η δημιουργική διαδικασία, πάντα το παρατούσα. Δεν μπορώ να το εμπιστευτώ πλήρως διότι στο μουσικό κομμάτι έχει μείνει –ευτυχώς– πίσω. Αν έχει χρησιμοποιήσει κάποιος από εσάς το Suno, καταλαβαίνει τι εννοώ. Δεν το αντιλαμβάνομαι ως μια ήττα της τεχνολογίας. Απλούστατα, οι μεγάλες διάνοιες δεν είναι εύκολο να αναπαραχθούν από μια μηχανή γιατί η μουσική κουβαλάει μέσα της πολλές πτυχές της ανθρώπινης ύπαρξης. Η μουσική είναι ένα προσωπικό βίωμα για τον καθένα».
Στη συνέχεια, ο Κωστής Μαραβέγιας εξέφρασε τις επιφυλάξεις του σχετικά με το κατά πόσο η Τεχνητή Νοημοσύνη μπορεί να γίνει αντιληπτή ως ένας καθρέφτης της ανθρωπότητας. «Η ένστασή μου έγκειται στο ότι το ΑΙ είναι ένα κατασκεύασμα εταιρειών που δρουν ανεξέλεγκτα και το οποίο δεν ρυθμίζεται από κάποια ομάδα επιστημόνων. Η Ευρώπη ακόμη αντιστέκεται και θέτει όρους, εποπτεύοντας την όλη διαδικασία. Ωστόσο, πρόκειται για ένα καθαρά τεχνοκρατικό μέσο». Μάλιστα, σε ερώτηση του Γιάννη Σταματέλλου για το αν το AI μπορεί να προκαλέσει αυθεντική συγκίνηση, ο κ. Μαραβέγιας διηγήθηκε ένα αστείο προσωπικό περιστατικό. «Πριν δυόμισι χρόνια η σύζυγός μου γιόρτασε τα γενέθλιά της στην Ύδρα. Ήταν η εποχή που μόλις είχε κυκλοφορήσει το ChatGPT και ήθελα να δω πώς λειτουργεί. Σκέφτηκα λοιπόν να της γράψω κάτι μέσω ChatGPΤ, αρχικά βέβαιος ότι όλοι θα καταλάβουν πως είναι ψεύτικο. Ξεκίνησα να μιλάω μπροστά σε δέκα άτομα με πολύ μελό λόγια και όταν διαπίστωσα ότι αντιδράσεις γύρω μου περιελάμβαναν συγκίνηση και δάκρυα, σκέφτηκα ότι δεν υπάρχει πλέον επιστροφή».
Στη συνέχεια, κ. Γουλιώτη ανέφερε πως ένας από τους μεγαλύτερους κινδύνους στη χρήση του ΑΙ είναι η πλήρης τυποποίηση και η εξάλειψη του απρόβλεπτου, ενώ ο Κωστής Μαραβέγιας δήλωσε αισιόδοξος πως η έμφυτη ανάγκη του κοινού να γνωρίσει τον καλλιτέχνη δεν θα ξεθωριάσει ποτέ, καθότι είναι εγγεγραμμένη στην ανθρώπινη συνείδηση. Από την πλευρά της, η Λόρεν Λι ΜακΚάρθι εξέφρασε την πεποίθηση πως το ΑΙ θα αλλάξει μια για πάντα τον τρόπο με τον οποίο ορίζουμε και αντιλαμβανόμαστε την ανθρώπινη δημιουργικότητα. Κλείνοντας, ο Γιάννης Σταματέλλος στάθηκε στην ανάγκη να συμπορευτούμε με το ΑΙ και όχι να βρεθούμε απέναντί του, υποστηρίζοντας παράλληλα πως το ΑΙ φανερώνει πολλές από τις αθέατες πτυχές της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης.
Το 27ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης διεξάγεται 6-16 Μαρτίου 2025.
ΣΧΟΛΙΑ
Εμφάνιση σχολίων