Ανάλυση: Ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν και το αίσθημα του ιερού

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, τη σχέση του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν με την θρησκεία

ΣΧΕΤΙΚΑAνάλυση - «Ο Άρχων του κακού»: ο αντιφρονών σκηνοθέτης στα σύνορα

Πολλοί λίγοι σκηνοθέτες, στον διεθνή κινηματογράφο, έχουν ασχοληθεί με το αίσθημα του ιερού. Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ενδεικτικά τα ονόματα των Ρομπέρ Μπρεσσόν, Καρλ Ντράγιερ, Κένζι Μιζογκούτσι, Αντρέι Ταρκόφσκι, Λουί Μπουνιουέλ, Πιέρ Πάολο Παζολίνι και λίγων ακόμη, οι οποίοι έχουν κάνει πραγματικές συμβολές στο ζήτημα της κινηματογραφικής αναπαράστασης του αισθήματος του ιερού. Δεν θυμόμαστε αυθόρμητα κάποια ταινία του ελληνικού κινηματογράφου, που να κινήθηκε προς αυτή την κατεύθυνση και, οπωσδήποτε, το Χόλυγουντ δεν ξόδεψε ιδιαίτερες δυνάμεις για κάτι αντίστοιχο αν και σποραδικά μπορούμε να βρούμε αναφορές και απεικονίσεις του ιερού σε μεμονωμένες χολυγουντιανές ταινίες. Όταν μιλούμε, βέβαια, για την κινηματογραφική αναπαράσταση του εν λόγω αισθήματος δεν εννοούμε κάποια θεματολογία που πιθανόν εμπνέεται από τον χώρο του ιερού (π.χ. ένα φιλμ που να αφηγείται κάτι σχετικό με τη θρησκευτική ιστορία ή κάτι παρόμοιο). Αναφερόμαστε, μάλλον, στην επεξεργασία μιας ειδικής κινηματογραφικής, αισθητικής γλώσσας που είναι σε θέση να αποδώσει το εν λόγω αίσθημα.

Τι είναι, όμως, το αίσθημα του ιερού; Χρησιμοποιούμε αυτόν τον όρο, κατ’ αρχήν με διαφοροποιητικό τρόπο, ώστε να παραπέμψουμε σε μια όψη του ατομικού υποκειμένου που δεν είναι ούτε εμπειρική, ούτε ορθολογική, ούτε, γενικότερα, ψυχολογική. Το αίσθημα του ιερού ή, καλύτερα, η ιδέα του ιερού είναι μια θεωρητική διάνοιξη του Γερμανού φιλοσόφου Rudolf Otto (1869-1937) η οποία υπονοεί ότι το «Ιερό» συνιστά εκείνη την εμπειρία, που τοποθετείται πέρα από το πεδίο της Ηθικής. Το αίσθημα του ιερού γεννά ένα είδος τρόμου απέναντι στο υπερφυσιοκρατικό (the supernatural), ενώ αυτό το τελευταίο δεν γίνεται αντιληπτό λογικά ή εμπειρικά αλλά αντιστοιχεί στο «ριζικώς Άλλο» της συνηθισμένης αίσθησης του κόσμου. Όπως είπαμε, το ιερό δεν σημαίνει κάποια ηθική βελτίωση αλλά έχει να κάνει, οπωσδήποτε, με το είδος του ηθικού πανικού και του ψυχικού μουδιάσματος, που γεννιούνται από την επαφή του υποκειμένου με το μυστηριακό Ιερό.

Η σχέση του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν με τη θρησκεία είναι περίπλοκη. Ο ίδιος ήταν γιός του πάστορα της βασιλικής Αυλής της Σουηδίας αλλά από νωρίς επαναστάτησε απέναντι στην πατρική εξουσία, ενώ υπήρξε μάλλον θρησκευτικός σκεπτικιστής ή και αγνωστικιστής. Αυτό δεν τον εμπόδισε να έχει δημιουργήσει μια από τις πλέον σημαντικές ταινίες για το ζήτημα του αισθήματος του ιερού. Πρόκειται για τους «Κοινωνούντες» (ακριβής μετάφραση του σουηδικού τίτλου Nattvardsgästerna που στα αγγλικά παρουσιάσθηκε ως Winter Light / Χειμωνιάτικο Φως, 1963). Το φιλμ είναι το δεύτερο μέρος της πιο σημαντικής, ίσως, κινηματογραφικής τριλογίας του Μπέργκμαν η οποία συμπληρώνεται με τις ταινίες «Μέσα από τον σπασμένο καθρέφτη», 1961 και «Σιωπή», 1963. Και μόνο η εν λόγω τριλογία είναι ικανή να αναδείξει τον δημιουργό της ως έναν από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες του 20ού αιώνα.

Η αρχική ιδέα της ταινίας, όπως την εξέθεσε σε συνέντευξή του ο Μπέργκμαν, είναι απλή και υποβλητική. Ένας πάστορας, που η πίστη του δοκιμάζεται και βρίσκεται στα πρόθυρα να την απωλέσει, κλείνεται στην εκκλησία του με σκοπό να ζητήσει από τον Θεό να του φανερωθεί και να στηρίξει ξανά το θρησκευτικό αίσθημά του. Η ιδέα αυτή εξελίχθηκε στην κινηματογράφηση μιας μικρής ομάδας ανθρώπων, με προεξάρχουσα τη μορφή του πάστορα Τόμας Έρικσον (ο πατέρας του Μπέργκμαν λεγόταν Έρικ, ενώ Έρικσον σημαίνει, ακριβώς, «ο γιός του Έρικ»), η οποία δοκιμάζεται από μια βαθιά υπαρξιακή κρίση.

Ο Μπέργκμαν και ο διευθυντής φωτογραφίας του Σβεν Νύκβιστ κινηματογραφούν, έτσι, μια «έρημη χώρα», δηλαδή μια εκκλησία από την οποία μοιάζουν να έχουν αποσυρθεί τόσο ο Θεός όσο και το εκκλησίασμα. Μια τομή χωρίζει στη μέση την εν λόγω χώρα: στην απόσυρση του Θεού αντιστοιχεί, από την άλλη μεριά, η αδυναμία επικοινωνίας της ομάδας των ηρώων. Ο κόσμος μοιάζει να έχει κυριευθεί από το κακό: ο Γιόνας Πέρσον, ένα πρόσωπο της ταινίας, θα αυτοκτονήσει στην είδηση ότι η Κίνα απέκτησε την ατομική βόμβα, αφού ο πάστορας δεν κατορθώνει να τον σώσει από την κατάθλιψη. Οι σχέσεις ανδρών και γυναικών παρουσιάζονται, επίσης, ως αδιέξοδες.

Αν και τα διάφορα υποκείμενα, που παρουσιάζονται στην ταινία, δεν καταφέρνουν να ανακαλύψουν ένα σίγουρο ηθικό έδαφος για να οικοδομήσουν κάποιες βεβαιότητες, ωστόσο η ταινία φωτίζεται, έστω και με το λιγοστό χειμωνιάτικο φως, από ένα αίσθημα που γεννά ταυτόχρονα το ανικανοποίητο, το υπαρξιακό άλγος των προσώπων, αλλά και τα βασικά, ηθικά αιτήματά τους.  

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.