Aνάλυση: «Το Πέρασμα στην Ινδία» - Από την ύφεση στην μετα-αποικιοκρατία

Στο MOVE IT εξετάζουμε ταινίες του πρόσφατου (ή όχι και τόσο) παρελθόντος, υπό ένα διαφορετικό οπτικό πρίσμα και αποκρυπτογραφούμε την εικονολογία του φιλμ.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργος Αραμπατζής, περνάει από το μικροσκόπιό του αυτή την φορά, τον σπουδαίο κινηματογραφιστή Ντέιβιντ Λιν.

ΣΧΕΤΙΚΑAνάλυση - «Ο Άρχων του κακού»: ο αντιφρονών σκηνοθέτης στα σύνορα

Ο Νταίηβιντ Λην (1908 – 1991) είναι, ίσως, ο σημαντικότερος δημοφιλής εκφραστής, στο επίπεδο της κινηματογραφικής σκηνοθεσίας, των χρόνων της ύφεσης ανάμεσα στον Δυτικό και τον Ανατολικό Κόσμο, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ως ύφεση εννοούμε, πέρα από μια μετέωρη ανακωχή, την ανάδειξη ορισμένων διαδεδομένων αντιλήψεων για το ιστορικό παρελθόν.

Έτσι, η «Γέφυρα του Ποταμού Κβάι» (1957), ο «Λώρενς της Αραβίας» (1962) ή ο «Δόκτωρ Ζιβάγκο» (1965) του Λην έθεσαν αυτό που μπορεί να γίνεται αποδεκτό ως δραματουργική ελευθερία σχετικά με την πρόσφατη ιστορία. Η διαμόρφωση αυτή ήταν τόσο επιτυχής, από την άποψη της γενικής αποδοχής και της σκηνοθεσίας ταινιών μεγάλου θεάματος ώστε ο Λην γνώρισε τόσο την κριτική όσο και την εμπορική επιτυχία. Η επόμενη ταινία του, «Η κόρη του Ράιαν» (1970), την εποχή κάποιων ιστορικών ανακατατάξεων που οδηγούσαν προς μια νέα μοντερνικότητα, έκανε φανερό ότι τα πράγματα είχαν αλλάξει. Η κατακραυγή που αντιμετώπισε το έργο αυτό πίκρανε τόσο πολύ τον Λην ώστε πέρασαν πολλά χρόνια μέχρι να προχωρήσει στην πραγματοποίηση της επόμενης και τελευταίας ταινίας του, το «Πέρασμα στην Ινδία» (1984), μεταφορά του ομώνυμου μυθιστορήματος του Ε. Μ. Φόρστερ.

Η «Κόρη του Ράιαν» ήταν μια ταινία για την ειρήνη, τον πόλεμο και την ερωτική επιθυμία. Με εύστοχο και λυρικό τρόπο έδειχνε τη σύγκρουση μεταξύ της ανοχής και της μισαλλοδοξίας. Το «Πέρασμα στην Ινδία» συνεχίζει στο ίδιο, κεντρικό για τη Δημοκρατία, μοτίβο της ανοχής. Τώρα, όμως, το σκηνικό είναι η Βρετανική αυτοκρατορία στην Ινδία, την εποχή της μέγιστης ισχύος της, όταν ο Αγγλικός Λέων κυριαρχούσε σχεδόν σε όλον τον κόσμο.

Η ταινία ζωγραφίζει τη σύγκρουση ανάμεσα στην ευγένεια των Άγγλων αποικιοκρατών, των καλύτερων από αυτούς, και την ευγένεια της ελίτ των Ινδών (γιατροί, δικηγόροι), που δεν παύουν ωστόσο να είναι υφιστάμενα (subaltern) υποκείμενα. Ο Λην αναλαμβάνει την πραγμάτευση του θέματος της ερωτικής επιθυμίας, που ήταν εύλογο την εποχή του μεταπολέμου όταν η ψυχανάλυση κυριαρχούσε, και την προεκτείνει κατευθείαν μέσα στο χώρο της αποικιοκρατίας. Όπως στην «Κόρη του Ράιαν», το πρακτικό περιεχόμενο της ερωτικής επιθυμίας είναι να ενώνει και να χωρίζει ταυτόχρονα. Επιτελεί, δηλαδή, αυτό στο οποίο οι πρακτικές των πολιτισμικών συλλογικοτήτων συνηθίζουν τα μέλη τους: την απάρνηση της ικανοποίησης των ενορμήσεών τους. Ταυτόχρονα, όπως στον «Λώρενς της Αραβίας», βλέπουμε κι εδώ τις περιπέτειες της βρετανικής υποκειμενικότητας σε μη Ευρωπαϊκό περιβάλλον.

Στο «Πέρασμα στην Ινδία», τα πράγματα περιπλέκονται περαιτέρω. Το φανταστικό, ανεδαφικό ζευγάρι της Αντέλα και του Δόκτορος Αζίζ αναδεικνύει τις στρεβλώσεις στις οποίες οδηγεί η σύγκρουση των δυο ευγενειών, της αποικιοκρατικής Αγγλικής και της αποικιοκρατούμενης Ινδικής. Επίσης, οι ρόλοι αντιστρέφονται με τρόπο που δεν θα ήταν ανεκτός είτε στην Αγγλική μόνο συλλογικότητα είτε μόνο στην Ινδική. Η γυναίκα γίνεται άκαμπτη, καθώς εκφράζει την Αγγλική υπεροχή σε όλα τα επίπεδα και, κυρίως, στο ηθικό, ενώ ο Ινδός Αζίζ επιδεικνύει όλη την ανθρώπινη τρυφερότητα που συνοδεύει την προσωπικότητα του υφιστάμενου υποκειμένου. Κι όμως, η φαντασία και η επιθυμία συνεχίζουν να εργάζονται, στήνοντας τον μηχανισμό του δράματος.

Το κοινό πεπρωμένο των δυο υποκειμένων, της Αντέλα και του Αζίζ είναι η σιωπή, καθώς δεν μπορούν να μιλήσουν για το άλλο της επιθυμίας τους ούτε να αναστείλουν την αξιοπρέπειά τους. Αυτή η τελευταία, που ενσαρκώνεται, στην ταινία, τέλεια, από τη γηραιά Αγγλίδα κυρία καταδεικνύει την εξω-ηθική λειτουργία της ως διαδικασία της συλλογικότητας.

Η ταινία επενδύεται μουσικά από τον μόνιμο συνεργάτη του Λην, Μωρίς Ζαρ (που συνέθεσε μερικά από τα πιο αξιομνημόνευτα θέματα για τον «Λώρενς της Αραβίας» και τον «Δόκτορα Ζιβάγκο»), εδώ με τρόπο λιγότερο εντυπωσιακό αλλά το ίδιο αποτελεσματικό και με έντονη λυρική αισθαντικότητα.

Γιώργος Αραμπατζής

Ο Γιώργος Αραμπατζής είναι Καθηγητής στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και ΣΕΠ (ΕΑΠ). Ασχολείται με την εικονολογία και έχει δημοσιεύσει βιβλία και άρθρα για τον κινηματογράφο.